DEDE KUL HİMMET

Şeyh Safi’nin Erdebil dergâhının başina geçememiş oğulları ve torunlarının Rum’a (Anadolu’ya) göçtüklerinin bir başka örnegi Sivrihisarlı Baba Yusuf’tur. 1524 yılında ölmüs olan Mürşid–i Kamil olarak tanınan Yusuf Baba’nın “Kitab–ı Mahbubiyye” adlı manzum bir yapıtı günümüze gelmiştir. Bu kitabın başinda verdiği Safevi soyağacını Adem peygambere değin çikartmaktadir. Kendisi, Şeyh Safi’den sonra yerine geçmiş olan Sadreddin’in oğlu Cemaleddin’in soyundandır. Sadreddin’in diğer oğlu Hoca Ali Erdebil postundayken Cemaleddin’in oğulları ve torunlarının Anadolu’ya gelip yerleştikleri anlaşilıyor. Yusuf Baba adı geçen yapıtında Yunus Emre’nin mezarının Sivrihisar’a yöresinde Sarıköy’de bulunduğunu da zikretmekte. Ayrıca soyundan geldiği Şeyh Cemaleddin’in kardeşi Hoca Ali’nin müridi Şeyh Hamid Veli (Somuncu Baba, ölm. 1413) ve ona bağlı Hacı Bayram–ı Veli’den de söz etmektedir. Bu gösteriyor ki Anadolu’da yol (tarikat) zinciri Erdebil Şeyhleriyle yürüyen Sünni Türk mutasavvıfları bulunmaktadır. Yusuf Baba’nın da Alevi olup olmadığı açık değildir. (Abdülbaki Gölpınarlı: Alevi Bektaşi Nefesleri. Ankara 1963: 272–273, 276; Melamilik ve Melamiler. İstanbul 1992: 34–35)
Kul Himmet’in mezarının bulunduğu ve Kul Himmet soyluların yaşadığı köyden olan ve köyünde yıllarca imamlık yapmış bulunan İrfan Çoban’ın ozan hakkında derlediği otantik bilgiler, asıl adı Hüseyin olan Kul Himmet’i ailece bize tanıtıyor. Hanımının adı önce Ördek Ana iken, yerleştiği köyde değiştirip Fatma Ana demişler. Birinin adı Şahin, öbürünün Abbas olan iki oğlu vardı Kul Himmet’in. Yukarıdaki şiirinde sadece iki kez oğlu Şahin’in adı geçmektedir. “Şahin’ime yolumu eyledim teslim” dizesinden anlaşildığına göre, Kul Himmet artık yolu–erkânı yürütmeğe mecali kalmadığı ömrünün son zamanlarında bu şiiri yazmıştır. Abbas’ın o tarihlerde yaşamadığı anlaşilıyor.
Söylentiye göre, Kul Himmet olasıyla, küçük yaşta ölen oğlu Abbas’ın ardından çok ağlayıp sızlamaktaymış; kendisine insan kılığına girmiş bir melek (Mikail) görünüp, elini gözlerine sürerek ona Kerbela’yı göstermiş. İmam Hüseyin ve yetmiş iki yakınının şehit oluşlarını gözleriyle görmüş. Melek ona:
“Ey, ben dervişim, diyen kişi! Sen hep cedd–i celalını översin; hem Hüseyin’in soyundanım dersin, hem de vadesi gelmiş bir evlat için figan edersin. Görmez misin İmam Hüseyin’i? Beş kardeşi üç oğlu gözünün önünde şehit edildi; yine de Allah’a davacı olmadı. Dervişlik, Allah’tan gelene kail olmak ve hoşnutlukla karşilamaktır”
deyip gözden kaybolmuş. Kul Himmet de bir daha ağlamamış ve düvazimamlar söylemiş. Kul Himmet’in soyu oğlu Şahin’den yürümüş. Varzıl (Görümlü) köyünde yaşayan Şahinoğulları, Dedeler kabilesi olarak onun soyundan gelmektedirler.
4. Kul Himmet, Şah İsmail Hatayi ve Pir Sultan Abdal Yakınlığı
Bu üç büyük Alevi–Kızılbaş ermiş ozanı birbirinden etkilenmiş ve çok kez nefesleri birbirine karıştırılmıştır. İçlerinde yaşça en küçüğü olan Kul Himmet birçok şiirinde hem Şah hem ozan olarak Hatayi’yi ve ustadı–piri olarak Pir Sultan’ı zikretmiştir. Pir Sultan’ın da bazı şiirlerinde Şah Hatayi’nin adı geçmesine rağmen, Hatayi’nin hiçbir şiirinde ne kendisinden yaşça büyük olan Pir Sultan’ın ve ne de Kul Himmet’in adına rastlanmamaktadır. Bu ancak birinin Şah, öbürlerinin bende–kul durumunda oluşları ya da diğer söylemle, Hatayi’nin Mürşid–i Kamil makamında bulunması dolayısıyla, onlara sadece talip gözüyle bakmasıyla açıklanabilir. Buna karşilık Hatayi’nin, o dönemlerde Hacı Bektaş Veli Dergâhının Pir’i, Balım Sultan (1450?–1418?) hem de kardeşi Kalender Çelebi (1483?–1428) üzerine birer şiiri vardır. Bu kişiler, Şah’ın kendi inanç ve siyasetinin kaynağı Hacı Bektaş Veli’nin temsilcileri olduğu kadar, Küçük Asya’da yaşamakta olan Alevi–Kızılbaşların birinci derecede bağlı oldukları dergâhın başindaydılar. Alevi toplulukların manevi önderleri Dede’ler, her yıl orada kazan kaynatıp icazet aldıktan sonra gelip Cem–cemaatlarını yaptırıyorlardı. Özellikle Balım Sultan’ı öven şiir tamamıyla siyasidir. Olasıyla 1509’da, 2. Bayezid’in izniyle Osmanlı sınırında Yıldız Dağı çevresinde bir süre kalışı sırasında yazmıştır.11
Burada yapılan Cemlere ve siyasi toplantılara Hacı Bektaş Dergâhı’ndan Balım Sultan’ı temsilen Kalender Abdal, aynı Dergâhtan icazetli dede Pir Sultan Abdal ve henüz 17–18 yaşlarında bulunmasına rağmen ozanlığıyla kendini kabul ettirmiş Safevi soylu dede Kul Himmet de katılmıştır. Bu geniş katılımlı siyasi toplantılarda ozan olarak Şah İsmail Hatayi, Pir Sultan ve Kul Himmet’in biraraya geldiklerini belirleyen Kul Himmet köyünde (Varzıl–Görümlü) anlatılan bir önemli söylence ve üçünün de adını birarada zikreden nefesler mevcuttur. Kalender Abdal bu üç ozanın biraraya gelişini, çok geniş yorumlara açık görünen “Eli kanlıların elin yumağa” dizesiyle vermiştir. Kalender üçünü de cümle âsiklarin atası ilan eder:
Ezel–i ervahtan ceddim cemalim
Hatayi Kul Himmet Pir Sultan geldi
Eli kanlıların elin yumağa
Hatayi Kul Himmet Pir Sultan geldi
(…)
Kalender yok bu sözümün hatası
Beş harftendir âsiklarin futası
Üç âsiktir cümle âsik atası
Hatayi Kul Himmet Pir Sultan geldi 12
Kul Himmet dondan dona geçen, sürekli bir dönüşüm içinde herşeyde, heryerde ve bütün sevdiği kutsadığı kişiliklerde Ali’yi gördüğünü anlattığı nefesinde ikisini de anar. Ali hem kendisinde, hem de Şah Hatayi ve Pir Sultan’dadır:
Ali’sin Muhammed yoktur gümanım
Şeriat içinde dinimsin Ali
Tarikat içinde sırr–ı ummanım
Marifet içinde pirimsin Ali
(…)
Dilek diler seni severim canda
Kul Himmet(?) Hatayi Pir Sultan sende
Ruz–i mahşerde ulu divanda
Mümine şefaat edensin Ali
Kul Himmet bir başka nefesinde, Hatayi’nin şiirine benzek yaparak; hem onun söylemiyle hem de onu arada kullanıp Hacı Bektaş’a yalvarıyor. Ayrıca Pir Sultan yolundan gittiğini ve ondan ayrılmak istemediğini ögreniyoruz:
Hatayi’m(e) Kul Himmet eder niyazı
Pir Sultan yolundan ayırma bizi
Ol mahşer gününde isteriz sizi
Muhammed önünde car Hacı Bektaş
Şah Hatayi’nin özellikle kolay anlaşilır, halk kesiminin çok çabuk kavrayıp etkilendiği 7, 8 heceli dörtlükler ve bazan dördüncü dizenin yinelenerek tekerlemeye dönüştürdüğü uzun mani dizisi (katarı) türünü Kul Himmet dışında kullanan Alevi–Bektaşi ozanlarına rastlamıyoruz. Ayrıca Hatayi’nin, İmam Ali’nin İslamın yayılmasına ilişkin savaşcıl ve barışcıl eylemlerinin, büyüklüğü ve erdemlerinin konu edinildiği ve yine Ali’yle ilgili tarihsel olayların olağanüstü kerametler biçiminde anlatıldığı öykü–destan şiir türünü Kul Himmet de başarılı biçimde kullanmıştır. Örnegin Ali’nin Uhud ve Hayber Kalesi savaşlarındaki gösterdiği yiğitlikler, Ali ve Dev, Ali ve Salman, Ali ve Güvercin, Ali’nin Cıfat’a satılması, Ali’nin Yüzüğü öyküleri –bazan ikisi aynı öyküyü değişik biçimde– her iki ozan tarafından işlenmiştir. Her iki ozandan birer örnek verelim:
Hatayi’den Ali İle Selman’ın Öyküsü
Okurum hece hece
Bilmenem halim nice
İsmin Elif kodular
Nik beratlı bir hace
Kul olam usul boya
Mubahta kohan yuya
Deşt–i Erzan gölünde
Selman oynardı ceye
Selman korktu havf etti
Elif Lam Mim Kaf etti
Selman’ın hırkasına
Geldi bir arslan yattı
Bilmedi kande cihan
Arslan geçmişti dondan
Çagirdim celal hakkıyçün
Kurtar beni aslandan
Selman gördü havf etti
Elif Lam Mim Kaf etti
Gördü bir atlı gelir
Aslan kakıdı gitti
Kul olam bu atlıya
Sad eli beratlıya
Selman bir deste nergis
Niyaz sundu atlıya
Çagirdim ana ana
Kül oldum yana yana
Üç yüz yıl tamam oldu
Ali geldi cihana
Kırmızı gül alası
Can cinin müptelası
Ali cihana geldi
Selman oldu lalası
Kırmızı gül harman ile
Dertliler derman ile
Ali hurma dibinde
Oynardı Selman ile
Oynum yetmez oyuna
Elim yetmez boyuna
Ali hurma çigidin
Sındı Selman boynuna
Oku derim ben bunda
Ne oyunun var bende
Ben bir ulu kişiyim
Ne oyunun var bende
Can cana mulu musun
Dedim yar ulu musun
Söyle Selman göreyim
Sen benden ulu musun
Can cana ne muluyem
Dedim yar usulüyem
Ben üçyüz sen yedisinde
Pes ben senden uluyem
Okuram bir ayetin
Etmezem kul gaybetin
Deşt–i Erzan gölünden
Kim aldı hal ayetin
Kırmızı gül nalan ile
Kavlim yok yalan ile
Benim kasavetim var
Haletim alan ile
Uyur bitmez uyana
Ali yetmez yayana
Ali nergisi sundu
Selman etti ayan
Hatay’im has değil mi
Bakın ihlas değil mi
Hazreti Ali’nin lalası
Selman–ı Fars değil mi
Şah Hatayi’nin bu destanı gerek anlatım, gerekse biçim ve içerik yönünden pek güçlü görünmüyor. “İbrahim ile İsmail”, “Ali ile güvercin” ve “Ali ile dilenci” vb. destansı öyküleri de (İbrahim Arslanoğlu: Şah İsmail Hatayi. s. 382–430) Kul Himmet’inkilere göre çok zayıf kalmaktadır. Çok büyük olasılıkla Şah Hatayi bunları çocukluk döneminde yazmıştır.
Kul Himmet’in 30 dörtlük içinde yazdığı ve tamamını incelemenin sonunda verdiğimiz “Ali ile dev” destanından bir kısım dörtlükleri geçelim:
Yerde insan gökte melek yogiken
Kudretinden bir nur indi süzüldü
İki isim bir kandilde nur iken
Ayn Ali mim Muhammed yazıldı
O dem yaratıldı dev ile peri
Kaftan kafa hükmederdi herbiri
Anların var idi bir sultanları
Gayetten pehlivan pek zorba idi
Üçyüz altmış batman gürzü çekerdi
Vuruncağız Kaf’ı Kuf’i yıkardı
Cümle devler anın havfin çekerdi
Yedi iklim çar köşede az idi
Üçyüz altmış arşin idi kameti
Yetmiş yedi arşin idi sıfatı
Hiçbir kula benzemezdi heybeti
Bakınca mağripten meşrık düz idi
Kaf dağında bir bağ vardı hurmadan
O zaman yoğidi dünyada insan
Gördü bağ içinde bir taze civan
Şad ü hurrem oldu güldü sevindi
Dev genci hemen yakalayıp yemek ister. Ama o kocaman dev nasıl olduğunu bile anlamadan kendini yerde baygın bulur. Yedi gün sonra ayıldığında, elleri hurma dallarıyla bağlı ve gözleri kan içindedir. Dev önce kendi çevresinde ellerini çözdürmege çalismissa başaramamış. Sonra bütün peygamberleri dolaşmıştır. Aradan birkaç bin yıl geçmiş ve Muhammed peygamber zuhur etmiştir. Dev çok perişan bir durumda onun huzuruna çikar: