Babailer isyani

Derleyen: Turgut Sahin

"Babailer isyani", 1240 yilinda, Baba ilyas Halifesi Baba ishak önderliginde, Güneydogu Anadolu’dan Orta Anadoluya uzanan bölgerlerde, Anadolu Selcuklu iktidarina karsi baslatilan ayaklanmadir.
Isyanin asil nedeninin, ortak mülkiyet sisteminin bozulmasi, topraklara el koyan bir sinifin olusmasi, köylülerin ve göcerlerin yoksullasmasidir. Selcuklu iktidarini devirmeyi ve esit adil bir düzen kurmayi amaclayan siyasal bir harekettir. Iktidarin esigine gelen ama son savasta yenilen Babai isyanin, aslinda bir son degil, bir ilk oldu.

Tarihe "Babailer isyani" adi ile gecen hareket, 1240 yilinda, Baba ilyas ve onun halifesi Baba ishak adinda Türkmen Babalari önderliginde Güneydogu Anadoludan Orta Anadoluya kadar uzanan bölgelerde, Anadolu Selcuklu iktidarina karsi baslatilan ayaklanmadir. Ayaklanma henüz baslamadan hazirliklari sürdügü sirada öldürülen, Baba ilyasin hareketi manevi önderligini Baba ishak inda bizzat ayaklanma liderini yaptigi üzerinde tarihciler görüsbirligi icindediler. Babailer isyani, Selcuklular tarafindan kanla bastirilmis ve yenilgiye ugramis olsada etkiler yüzyillar süren bir hareketin ilk kivilcimi olmustur.

Isyanin asil nedeni

Tarihciler, Arastirmacilar isynain nedenleri üzerinde dururken, o dönemde Anadolunun icinde bulundugu iktisadi kosullara dikkat cekerler. Ahmet Yasar Ocak, özellikle Rus Türkologlarin isyanin baslamasinda halkin icinde bulundugu kötü hayat sartlarinin belirleyici rol oynadigini söylerler. "Muhtelemen" 13. Yüzyilin ilk cegreginden sonra Toprak Rejmi bozulmaya özel mülkiyet veya vakiflar, konar-göcerler icin hayati önemi haiz müsterek mülkiyet alehine gelismeye basladi. Bu bozulma, köylerdede hatiri sayilir özel mülklere sahip bir toprak aristokrasisinin cimaya baslamasi seklinde görüldü.

Bu Toprak aristokratlari köylülüeri irgat olarak kullaniyordu. Böylece köylülerle devlet arasinda toprak sahiplerinden ibaret bir araci sinif olustu. Sonuc olarak denebilirki, Toprak rejmindeki bu degisikliklerin dogurdugu arazi sikintisi gibi hayati bir tehlike önünde Türkmenlerin gittikce hayvanlarini otlatacak mera ve kisi gecirecek kislak bulma konusunda zorluklarla karsilasmaya basladilar. Bu durum onlarin günlük yasantilarinda esasli bir kriz yaratiyordu. Görüldügü gibi Ortak mülkiyet sisteminin özel mülkiyet lehine bozulmasi, topraklari su ve ya bu bicimde el koyan bir sinifin olusmasi, köylülerin, göcerlerin dahda yoksullasmasi, ezilmesi isyanin temel nedeni.

Tüm feodal toplumlarda görülen, büyük toprak sahipleri ve onlarin devleti ile yoksul köylüler arasinda bir sinif celiskisidir.

Anlik bir patlama degil, siyasal bir hareket.

Arastirmacilar, Babai isyaninin bir anlik bir patlama olmadigini, daha önce Baba ilyasin önderliginde genis bir propaganda ve örgütlenme calismasi yapildigi konusunda hemfikirler. Ocak Baba ilyas ve adamlarinin iki faliyet merkezi oldugunu belirtiyor:

1.    Esas faliyet merkezi olarak Baba ilyasin kendi zafiyesinin oldugu Amasya basta olmak üzere, Tokat, Corum, Sivas ve Yozgat bölgesi.

2.    Esas olarak Adiyaman, Maras, Malatya, Elbistani icine alan Güneydogu Anadolu ile Suriye Bölgesi hem Müslüman Halk, fakir Hiristiyanlar icine cok sevilen ve büyük bir otariteye sahip olan dönemin diger muhalefet kesimleri ve onlarin liderleri ile iliskisi bulunan Baba ilyas, Anadolu Selcuklu Hükümdari 2. Giyaseddin Keyhusrev idaresine karsi genis bir propaganda calismasi da olmustur.

Ahmet Yasar Ocak, bu propagandanin unsurlarini söyle özetliyor:
Kaynaklara göre propagandasinda en cok üzerinde durdugu hususlar, Sultanin bir sefih ve zalim olmasi, devletadamlarinin halka zulm etmesiydi.

Babanin bütün bu yolsuzluk ve zulmleri son vermek üzere bizzat Allah tarafindan görevlendirildigi, zaferin kendisine nasip olacagi terkin ediliyordu. Ibni Bibiye bakilirsa, Baba Resul propagandalarinda elde edilecek mal ve ganimetlerin isyana katilanlar arasinda ortaklasa pay edilecegini, isyana katilmayanin ise acimadan öldürülecegini özellikle vurguluyor ve bu mesajin herkez tarafindan duyulmasini sagliyordu. Dikkat cekici bir noktada Baba ilyasin bir örgüt lideri gibi davrandigi, propaganda ve örgütlenme calismalarini bizzat yönettigi, ayaklanmanin tarihini belirleyecek kadar duruma hakim oldugudur.

Dini degil, sosyal – siyasal bir hareket

Bu, ciddi bir siyasal harekettir. Iktidar istemektedir; yeni bir düzen önermektedir. "Asagi yukari, bütün kaynaklar, Baba Resulun ayaklanmada siyasi bir amac tasidigi konusunda mütefiktirler". Ayrica Baba ishakin Amasyadan Kirsehir yakinlarina kadar takip ettigi bir yol göz önüne getirilirse isyanin amacina uygun olarak onun Selcuklu Baskenti Konyaya yürüdügü orasini almak amacini tasidigi anlasilir …

Ocak, Babailer isyaninin esas olarak dini degil sosyal – siyasal bir hareket sonucuna varir.

"Babailigin, Vefailik, Kalenderilik, Haydarilik ve Yesevilik olmak üzere dört Heterdoks tarikat mensubunun örgütleyip yönettigi, cogunlugu Türkmen zümresini icine alan senkretik bir dini idoloji kullanilmasina ragmen, dini degil, sosyal – siyasal bir hareket oldugunu kabul etmek daha dogru görünüyor.

Ahmet Yasar Ocak, Babailer isyaninin sii bir hareket olmadigini, bir sünni-sii celismesi temeline oturtulamayacagini özellikle belirtiyor.

Ayrica, ne Baba Resulun nede Babailerin sünni kesime karsi her hangi bir hareketi olmadigini, bu temele oturtulamayacagini özellikle vurguluyor: Nitekin Osmani dönemindede, 16. Yüzyil daki isyanlarin hic birinde, sünni halka karsi herhangi bir hareketin vuku bulduguna raslanamaz; aksine, sünni halktanda zulme maruz kalanlarin bu isyanlara katilarak Osmanli merkezi yönetimine karsi mücadeleye girstikleri görülmüstür. Babailerin tek hasmi vardir:  Selculku siyasi iktidari, isyanin baslamasindan beri tek hedef, Konyayi ele gecirmekdi. Yoksul Hiristiyanlarinda Babailerin safinda yer aldiklari ve ayaklanmaya katildiklari Arastimaci Tarihciler tarafindan belirtiliyor.

Baba ishak ve isyandaki rolu

Baba ishak, hareketin manevi ve idolojik lider Baba ilyasin halifesidir.  Ahmet Yasar Ocak, Baba ilyas ile Baba ishak arasindaki iliskiyi, iki Yüzyil sonra bu kez Bati Anadoluda patlayan Bedreddin Isyaninda Seyh Bedreddin ile halifeleri Börklüce Mustafa ve Torlak Kemal arasindaki iliskiye benzetir. Ocak, Baba ishakin  ayaklanmadaki rolüne iliskin söyle yaziyor: Baba ishakin diger halefeler arasinda cok güclü ve belirgin yeri kendini hemen göstemektedir. Baba ilyasin ayaklanmanin örgütlenmesi konusunda ona güvendigi kesindir. Elvan Celebiye göre, Baba ilyas Baba ishaki, Samdiyarina yollamis ve ona kendi adina serbestce hareket edebilme ve herseyi yapabilme yetkisini verdigi gibi, halktanda ona kayitsiz sartsiz itaat etmelerin istemistir.

Baba ishak, Seyhi Baba Resulun ayaklanma icin tesbit ettigi tarihte isyan Bayragini acmak üzere Türkmenleri ve öteki topluluklari isyana hazirlamistir.

Ayaklanmann tarihini bazi kaynaklar 1239, bazi kaynaklar 1240 olarak veriyor. Ocak bütün kaynaklari inceleyerek ayaklanmanin baslangic tarihi bir Agustos 1240 Carsamba günü olarak tesbit ediyor.

Elvan Celebiye göre Baba ishak, Seyhinin Amasyada basina gelenleri haber alir almaz Sultanin bir vergi memurunun kendisine yaptigi haksiligi bahane ederek ayaklanmayi baslatmistir.

Baba isahk ve büyük cogunlugu Türkmenlerden olusan ordusu önce Keferisud’u isgal eder, sonra Adiyaman, Gerger ve Kahdayi ele gecirilir. Malatya üzerine yürürler. Burda Malatya Valisi komutasindaki Selcuklu Ordusu ile ilk ciddi savaslarina girisirler; ve bu safastan galip cikarlar. Baba ishak bazi kaynaklara göre Baba ilyasin aksi yöndeki haberlerine karsin – Amasya üzerine yürümeye karar verir.

Bu yürüyüs sirasinda Sivasta Selcuklu Ordusuna karsi bir zafer daha kazanirlar. Tokatida gectikten sonra Amasya bölgesine girerler.

Babailerin arka arkaya kazandiklari zaferlerden korkan ikinci Giyaseddin Keyhüsrev Konyayi terk ederek Kubat Abada siginir ve Amasya bölgesine Haci Mübarizeddin Armagansah Komutasinda büyük bir Selcuklu Ordusu gönderir. Iki ordu savas hazirligina baslar. Bu arada Baba ilyas Amasya kalesinda bulunmaktadir. Selcuklu Kuvvetleri kaleye baskin yapar Baba ilyas ve az sayidaki adamin siddetle karsi koyar ama yenilirler. Baba ilyas bu catisma sirasinda yaralanir ve ölür. Baba ilyasin öldürülmesinden kisa bir süre sonra, Amasyaya gelen Baba ishak komutasindaki Babailer, Seyhlerinin ölüm haberini alir almaz Kadin Erkek bütün gücleriyle Selcuklu Ordusuna saldirirlar. Bu savasta Selcuklu Güclerini ilk bir kez daha yenerler ve Komutan Armagansahi öldürürler. Artik hedef Konyadir.

Malya Savasi ve isyanin sonu

Selcuklu Sultani ordusunun basina geleni ögrenir ve Erzurum garnizonu yardima cagirir. Yeni Selcuklu Ordusu ile Babailer bu sefer Kayseri yakinlarinda yine savasirlar bu savasida kazanan Babailer hedef Konya olmak üzere Kirsehir yönüne yönelirler.

Türkmenlerin Kadinli Erkekli bütün agirliklari sürüleride dahil olmak üzere Malya Ovasinda toplanirlar. Babailerin Malya toplandigini ögrenen Selcuklu Ordusu emir Necmettin komutasinda Kirsehire yönelir.

Kasim 1240 ‘da iki ordu Malya ovasinda savas düzeni alir. Gerisini Ahmet Yasar Ocakt’dan aktaralim.

"Bütün tesviklere ragmen Selcuklu Ordusundaki Türk Askerleri bir türlü hücüma gecmeye istekli görünmüyorlardi. Cünkü Baba ishakin kudretine Türkmenlerin gözü pekligine ve savastaki maharetlerine dair kulaklarina gelen haberlerin etkisi altindaydilar.

Durumun nezaketini anlayan ve eger yenilirlerse bu defa isin bitecegini anlayan Emir Necmettin ordunun önüne celik zirhli Frank Askerlerini yerlestirdi ancak Franklarda Baba ishakin kerametlerinin söhrete karsisinda hac cikarmaktan kendilerine alamamislardi".

"Nihayet muharebe Türkmenlerin Canhiraj Feryadlarla hücüma gecmeye basladi. Bu herhalde görülmeye deger bir sahne olmalidir.

Tipki mumtazam, mükemmel, silahli ve donanimli romali lejoner taburlarini karsisinda perisan kilikli, derme catam silahlarla basi bozuk bir sekilde karsi koymaya calisan Spataküsün kuvvetleri gibi, bir yanda parali cesitli milliyetlerden olusturulmus profesyonel mumtazam bir ordu, diger yanda ise, herseylerini yanlarinda tasiyan, kendilerin mutlu bir hayatin bekledigine olan inanclari ile buralara kadar gelmis varlarini yoklarini bu isyanin basari ümidine baglamis büyük bir basibozuklar kalabaligi, coluk cocuk, kadin erkek, yürüyen bir insan seli.
Bu siddetli hücüm Frank Askerlerinin celik zihlari karsisinda Türkmenlerin ok ve mizraklarinin etkisiz kilmasi sonucu neticesiz kaldi. Bu durumdan birden bire cesaretlenen Selcuklu Ordusunun diger askerleri Franlarla birlikte karsi hücüma gectiler.

Cok siddetli olan bu hücüm karsisinda aylardir hasimlarini yenmeye alismis olan Babailer, birden saskinliga ugradilar ve agirliklarinin arkasina siginarak müdafada bulunmaya calistilarsada bu faydasiz oldu. Savas Selcuklu Ordusunun Franklar sayesinde kazanilan kesin zaferiyle sonuclandi.

Babailer Selcuklu Ordusu tarafindan kilictan gecirildiler. Malya Ovasindaki ceset denizi icinde Baba ishak’da bulunuyordu. Aylarboyu zaferlerle süren, Baskent Konyanin kiysina kadar gelen ve Selcukluyu sarsan ayaklanma son bulmustu. Babai isyani aslinda bir son degil, bir ilk oldu. Selcukluya ve daha sonra Osmanliya karsi ayaklanan yoksullarin ve en basta Bedreddin isyaninin esin kaynagini olusturdu.

DIBNOTLAR
1) Ahmet Yasar Ocak" Babailer isyani adli eseri
2)Bilim ve Gelecek Dergisi sayi 40