Oğuzların Anadolu’da Dergahları

OĞUZLARIN ANADOLU’DA DERGAHLARI
 
Yunus KOÇAK [*]  
              Osmanlı İmparatorluğunun Sınırları içinde, İstanbul içi hariç 367 dergah bulunmaktadır. Bu yazımızda 30 kadar dergahtan bahsediyoruz.
             Dergahlar Devletlü Padişahın emriyle kurulur. Devletlü Padişahımız Küffar üstüne harp için azmi diyar etmeden. Dergahın Babasına veya halife babasına, şeyhine sorar. Bu harbe katılım olarak ( Eğitimi yapılmış Tığ taber kullanmaya hazır  ne kadar eren vereceği,) Kaç batman un, bulgur, kürü üzüm, et, yağ , peynir yun yapağa, semerle at, eşek , katır, deve. sığır, koyun manda,(yiyecek, binecek)ne kadar katılımda bulunacağını sorar.Dede. Baba. Halife baba ve Şeyh her sene böyle soruları cevaplamaya hazırlıklıdır. İstendiğinde toplar sevk eder.
               Dergaha gelip de kayıt olmak için bazı şartların olması gerekir. Herkes kayıt olamaz.Bektaşi Dede Babasının, Yeniçeri Ağasının. Padişah nazırlarının müşterek yapılanları ve Halife Padişahın o talimatı uygulama Emri Fermanına uygun olan kayıt olur. Kayıtlının askerliği ve vergisi yoktur.
           Her dergahın çevresinde Oğuz Türkmen Aşiretlerinin yerleştirildiği, iskan edildiği, sürgünde hangi dergahın, vergi alanına girdiği, merkezi hükümetin ilgili erkanı tarafından bilinmektedir.
           Fakirin bu incelemelerimden Oğuz soylarımızın, şu anda bile, nerden geldiklerini, nereye yerleştiklerini, nereden nerelere iskan edildiklerini, Kuyudadı Kadimlerinden, Defteri Hakanilerden, Atiklerden, hazırladığım yazıların ileriki sayılarında yerli yerinde bulunacaktır.
    Her Dergahın geliri için vakıf vardır.Bazı Dergah gelirini, kendi Dervişlerinin ürettiği mahsüllerin geliri ile karşılar.Devlete vergi imtiyazı vardır.
      Kızıldeli (1310-1402) veya namı diğeri Seyit Ali Sultan Babağan kolu’na göre Yol Evladıdır. Çelebiyan kolu’na göre Hacı Bektaşi Veli’nin bel evladıdır. (Kızıl Deli – Seyit Ali Sultan) Anadolu’da ve Balkanlar’da çalışmalar yaparak Oğuz Türklerini yerleştirmiş. Rum ve Ermenileri Müslüman ederek kardeşlik müessesesini kurmuş ve Dimitoka’ya dergahını kurarak Sultan Orhan’ın beğenisini kazanmış, Yeniçeri Ocağını ilk olarak Hacı Bektaş Adına dualayarak kılık kıyafetini tefriş etmiş. Ocağın temelinden dolayı Yeniçeriler Hacı Bektaş Dergahına bağlı kalmışlardır. Ayrıca Kızıl Deli sultan.1. Murat’ın taktirini, hayranlığını ve bağlılığını kazanmıştır.  Balkanlarda Oğuz Türkleri Dimitoka dergahı piri olan  Kızıl Deli’ye bağlıdırlar.
           Musa Çelebi zamanında Osmanlıoğulları devleti Kızıldeli Dergahı’na müsellem vakıf arazi bağlamış. Dergahın mütevellisi bu gelirleri yerli yerine toplatır, harcamalar yapar. (Edirne defterlerinde kayıtlıdır. M. 1412, H. 815)
         Kızıldeli Sultan vakfı arazisinin, hiç kimse müdahale etmeden, Dergah mütevellisinin padişah değişiminde beratını getirip yenilemesi hakkında berat, H. 1015, M. 1641.
        Soyunun elindeki Vakıfların tasarrufunun kullanılması vakfın karışıklığının giderilmesi hakkında padişah fermanları mevcuttur. H. 1177, M. 1764 tarihli Kuyudu Kadimeler.
        Hacı Bektaş-ı Veli dergahı vakfının Seyyid Sunullah Çelebi tarafından yürütülmesi. 3 Selim, M. 1789, H. 1203 tarihli farman ile mevcuttur, kayıtlıdır.
          Anadolu’daki Bektaş-ı  dergahlarının vakfının İstanbul padişahının istediği bir şekilde (Şeref ve yüce şanıyla) yürütülmesi için padişah fermanları. 2 Mahmut’un verdiği övünme beratı (H. 1224, M. 1809. Yine 2. Mahmut’un H. 1226 ve M. 1811 emirleri) mevcuttur.
            Karahüyük Dergahı çevresindeki yerlerin yüce Pirini dergahının vakfı olduğu hakkında padişah 2. Mahmut’un fermanı H. 1227, M. 1812 yine ayrıca başka yerlerde dergah  kurulmasında, Yeriçeri Ağasının ( Erkanı Harp nazırlığınının intası,Dede Babanın Rey ve himmeti gerekir.)  dergah gelirlerinin Evkaf Umum Müdürlüğünün denetimiyle  yürütülmesi padişah fermanı 2. Mahmut 19 sefer 1232 M. 1816. 
              Abdal Musa zaviyesinin vakfında bulunan bağ bahçe vergileri, öşürlü mezralar, köyler, buralarda oturanların kazanç vergileri ile heybi pazarındaki dükkanlar, sığırlar, inekler, hayvanlar, arı kovanları, gülbahçeleri vs. Zaviye’ye vakfedilmiştir. (Bursa defterdarlığı’ndan eski evkaf 1049 sayfa numaradan alınmıştır.)
           Samit Dede Zaviyesi arazisinde vergi mükelleflerinin vergilerinin verilmesi koşuluyla ocak evlatlarının kullanabileceklerine ilişkin izin kayıtlıları mevcuttur. (Fatih Sultan Mehmet döneminde Konya deftardarları defteri 564 nolu eski defterden alınmıştır.)
        Bulduk Dede Sultan Vakfı ve öşürün onda birinin dergaha verilmesine, Seyyid Mahmut Oğullarına vakfedilmesine Fatih Mehmet’in izni olduğuna, diğer kazançtan üçyüz akçeden yukarısından belirli yüzde sığırdan bir diğer kazançtan üçyüz akçeden, altmış koyundan yukarısından belirli yüzde akçe alınması kayıtlarda yazılıdır. Eski Konya defterinden 920 no dan alınmıştır.
          Aksu’daki Samit Dede’nin kullandığı arazinin vergiden bağışık (muaf) tutulması konusunda 2. Beyezıt’ın buyruğu. H. 892. M. 1489 ve 808 nolu Hüdavendigar defterinde kayıtlıdır.
         Abdal Ekimli Zaviyesinin vergisinin ve öşür’ünün zaviye mütevellisinin tasarrufundan alınarak arazi sahiblerine verilmesi 2. beyazıt dönemi 809 nolu karaman defterinde kayıtlıdır.
            Seferihisar Köküm Bucağında Seyyid Mahmut Zaviyesi Vakfını, Seyyid Mahmut evlatlarından Veli Şeyh kullanmaktadır. Ondan alınarak padişah hükmü gereği tımar yasaları yoluyla işletilmesi, H. 920, M. 1515 ve 376 nolu Hüdavendigar defterinde kayıtlıdır.
           Şeyh Saltuk Zaviyesi Vakfı arazisinin on bin dönüm yer, bağ ve Oyan Özü Çiftliği ve diğer zaviye gelirlerinin bir kısmının zaviye gelirlerinden alınarak GANİ YAHYA PAŞA’ya verilmesine ilişkin kayıtlar mevcut olup Kanuni Sultan Süleyman dönemi 740 nolu Kütahya evkaf defterinde yazılıdır.
          Şeyh Türkmen Zaviyesi arazisinin (vakıf arazinin), Şeyh Vahşinin ölümünden sonra, kızının oğlu İbrahim, Sultan Mehmet Han’a müracaat etmiş sonraki tarihlerde aynı soya bu tekkenin vakfı kanuni döneminde verilmiştir, (740 nolu Kütahya evkaf defterinde yazılıdır.)
        Genç Abdallı Zaviyesinin bu ocağa vakıf olarak çevreden bağ bahçe arazi verilmesi hakkında padişah fermanı mevcuttur. (Kütahya evkaf defteri no 740’da yazılıdır.)
       Şeyh Elvan Zaviyesi vakfının yeniden bu ocağa verilmesi için Şeyh Elvan soyundan gelenlerin padişaha müracaat ederek tekkenin evkaf gelirlerinin dedeleri ve babaları döneminde olduğu gibi yine de kendilerine de verilmesini isterler. Kanunu S.S. dönemidir. (740 nolu evkaf defterinde kayıtları mevcuttur. )
        Balıncak Baba Zaviye vakfının ocaktan soydan gelen evlatlarına verilmesine dair padişah fermanı mevcuttur. Padişah arşivinin halka açılmasından sonra tarafımdan Tekke, Zaviye, Dergah ve Vakıf gelir giderleri bölümünden alınmıştır. (Vakıf nameler böl. belge 139. )
           Kolu Açık Hacım Sultan ocağına ait arazilerin çevredeki değirmenlerin çevrede yerleşmiş tüm  yerleşimdeki mükelleflerin gelirlerinin belli bir payının ….. Bu ocak’a vakıf olarak verilmesine ilişkin kayıtlar mevcuttur.  (Vakıflar bölümü. Belge No. 140’dır. )
            Abdal Ali Zaviyesinde ki gelirlerden Dede Bal’nın çocuklarını vergiden bağışık (muaf) tutulmasına ilişkin kayıtlar mecuttur.( Kanunu S. S. dönemi 464 nolu saruhan defterinde yazılıdır.)
            Aşık Paşa Zaviyesine ait olan yerler ve.. Aharlar vergiden bağışık (muaf) olduğu, ayrıca Karaca Kaya (Kaya şeyhi) Zaviyesinin Aşık Paşa Vakfından olduğu, bu zaviyelerdeki şeyhlerin dervişlerin başı ise Kutubu Alem Çelebi Halife Hazretleri Hacı Bektaş-I Veli torunlarından olduğu, Göksun Bucağında gelene gidene hizmetlerinden dolayı Dulkadirlilerin eskiden beri uyguladığı zaviye gelirlerine Osmanlı Sultanı Sultan Selim Han’da aynen uymuş ve devam ettirmiş olduğu 735 nolu defterde kayıtlı olduğu, ayrıca aynı eserin 143 belgesinde bahsedilmektedir. ???
         Ayrıca bil umum Bektaşıyan Dergahlarına bağlı emlak ve arazinin zabtı sırasında Dimitoka kazasında Yatan Seyyid Ali, namı diğeri Kızıl Deli evlatlarına köylerin ve mezraların gelirleri ve öşürleri almalarına izin verilmiştir.
            Ayrıca Tımır Baba türbe tekke (zaviye)sinde binlerce köy ve mezra mükelleflerinin vergileri bağlanmıştır. Tapu Kadostro Genel Müdürlüğünde bulunan 502 nolu Edirne Evkaf defterinde daha çok geniş bilgiler mevcuttur.
          Develi Dede Zaviyesi, gelirleri ile Mümin Baba Dervişleri ve Hasköy’de Otman Baba Zaviyesi, Akbat’ta Hacı Hasan Kışlası batısında kalan yerlerin tümü geniş bir gelir külliyesi Otman Baba zaviyesine tapulu olup, zaviyeye kurban için gelen koyunlara başkaları müdahale etmemeleri için ellerinde Padişah fermanı mevcut olduğu 732 nolu paşa ili defterinde kayıtlıdır.
          Akyazılı Baba ve Kelikra Kalesinde Varnaya bağlı Sarısaltık Baba Zaviyesine çeşitli gelirler, Padişah Fermanı ile bağlanmıştır. 300 nolu Silistri evkaf defterinde kayıtları mevcuttur.
            Musa Baba Zaviyesi Hısnı Mansur’a bağlı mezraların Şeyh Süvar oğlu Ali beyin delaleti ve himmetiyle tekkenin vakfı devam ettirilmiş gelene geçene yemek vermiş, gereken yardımın yapılması için vergiden bağışlanmışlardır. (muaftır). H. 937, M. 1530 ve 1019 nolu Malatya evkaf defterinde yazılıdır.
          Güzel Abdal Zaviyesi vakıfı olarak verilen vakıf kullanım belgesinde Hısnı Mansur’a bağlı yerler için köy ve mezralardan vergi payı almaları H. 967, M. 1559 ve 715 nolu Bozok defterinde kayıtlıdır.
              Şeyh Şami ve Elvan Seydi zaviyeleri vakıflarına ilişkin Kankırı, Kalecik ve Keskine bağlı Şeyh Şami Zaviyesi Kozlu Bucağına Şeyh Carullah Şeyhfazullah Zaviyelerinin vakıf gelirleri hazineden karşılandığına dair. H. 962, M. 1564 ve 192 nolu Kankırı evkaf defterinde kayıtlıdır.
            Karahüyük ve çevresinin Hacı Bektaş-ı Veli dergahının vakfı olduğuna dair, kayıtlarda şöyle yazmaktadır.
Keremi Keremeti bol azizlerden Hacı Bektaş-ı Velinin soyundan gelip Kırşehir yakınında Karahüyük Hacı Bektaş kasabasında oturan Çelebiler üç veya beş evlidirler.( Hane dirler) Vergiden Bağışıklı (Muaf) olup, bu Çelebilerin eski tarihlerden beri olduğu gibi aynen devam etmesine, Çelebilerden vergi isteğinde bulunulmamasına, tekke vakfından gereken yüzde yapı alması için, öşür arazi koyun ve her türlü kazanç vergisinden bağışıklı (muaf) olduğu Çelebi Feyzullah Efendiye padişahın buyruk ve irade yazısı ile bildirilmiştir. 7 Seferi muazzam H. 1277, M. 1860 tarihinde Maliye Nazır’eti talimat kaydı mevcuttur.15. Rebüülevvel 1282, M. 1865. 

Kaynak:
http://www.caginpolisi.com.tr/55/25-26-27.htm