DEDE KUL HİMMET

DEDE KUL HİMMET
Büyük Ozan, Şiir Dilinin Ustası, Siyaset ve Mücadele Adamı Dede Kul Himmet
İsmail Kaygusuz

1. Kul Himmet Hakkında Bilinenlere Eleştirel Giriş
16. yüzyılı, gizli–açık ve kaça göçe, başindan sonuna değin yaşamış büyük Alevi ozanı ve dedesi Kul Himmet hakkında, dikkate değer özel bir araştırma görülmemektedir. Diğer Alevi–Bektaşi ozanları arasında, cönklerde rastlanan bazı şiirlerinden seçmeler yapılarak ve yaşamına ilişkin tahmini bilgilerle Kul Himmet geçiştirilmiştir. Kul Himmet’i Pir Sultan’ın mürşidi göstermiş olma yanılgısına rağmen, yaşadığı döneme ilişkin ilk ve en doğru saptama, Sadettin Nüzhet’ten (Bektaşi Şairleri ve Nefesleri cilt 1–2. İstanbul 1944: 170–198) gelmektedir:
“Hayatı hakkında malumata sahip değiliz. Yalnız ‘Menakıb ül Esrar Behcet ül Ahrar’ adlı eserde bazı şiirleri kayıtlı olduğuna göre, 16. asırda yaşadığı kuvvetle söylenebilir. Bektaşilerin tertip ettikleri mecmualarda Hatayi ve Pir Sultan’la beraber en çok bu şairin manzumelerine tesadüf edilmektedir. Bu da gerek yaşadığı devirde ve gerekse sonraki devirlerde büyük bir şöhret temin ettiğini göstermektedir.”
Aleviler arasında Menakıb–nâme, Büyük Buyruk, İmam Cafer Buyruğu, Şeyh Safi Buyruğu, Fütüvvet–nâme, Menankıb–ül Evliya vb. adlarıyla tanınan ve 1608 yılında Bisati’nin kaleminden çikan Menakıb–ül Esrar Behcet–ül Ahrar yapıtı, bir çesit ante quem oluşturmaktadır, yani bu yapıtın yazıldığı tarihten önce Kul Himmet ölmüs olmalıdır. Yoksa yaşadığı ortamı ve şiirlerini tanıyan Bisati, kendisiyle mutlaka görüşür, bu konuda Kul Himmet’ten yararlanır ondan uzun uzun söz ederdi. Haliyle daha çok şiirlerine yer verirdi. Çünkü gerek Buyruk’ta anlatılan Alevi inancı, Muhammed–Ali yolunun ilkeleri, felsefesi ve nasıl sürdürülmesi gerektiğini en iyi bilen, ayrıca nefeslerinden anlaşildığı gibi erkânlara bile katkısı bulunmuştur Kul Himmet’in. Ayrıca, Şah Hatayi’nin de birçok nefesinde övdügü yücelttiği ve ona candan bağlılığını söylediği Hacı Bektaş Veli gibi, Şeyh Safi’nin de ermiş velilerden olduğunu vurgulamak ve Erdebil’i çekim merkezi yapmaktı amaç. Şeyh Safi’nin İmam Cafer Sadık’tan esinlendiğini ve Buyruğu’ndaki sözleri ondan aldığını ve hatta İmam Cafer’in mührünü taşidığını şiirlerinde ifade eden Kul Himmet bu prapagandaya büyük katkıda bulunmuştur:
Erdebil’den gelince Rum’a
Sözümüz bizim didardan gelir
Şeyh Safi Buyruğu’n eyledim kabul
Sözü onun daim Cafer’den gelir
Makalatın ahiri cemalatın zuhuru 1
Şeyh Safi’ye değiptir İmam Cafer mühürü
2. Kul Himmet’in Yaşadığı Dönem ve İran Şahları
Yine çesitli cönkler aracılığıyla ve Cem’lerde çok söylendiğinden dedelerin sözlü aktarımlarıyla günümüze ulaşan Kul Himmet şiirlerinin bazılarında geçen belirleyici tarih ve isimler, kapalı olarak verilen olaylar onun yaşadığı dönemi açıkça göstermektedir. Çocuklugundan itibaren, Anadolu’da ortaya çikan onlarca Alevi–Kızılbaş halk ayaklanmalarına tanık olmuş ve Kızılbaş siyasetinin yükselişi ve devlet kuruşunu; başarılarını, bütün krizlerini ve çöküsünü yaşamıştır:

Hey erenler kimse Şah’a gidemez
Şah’a Kanber gibi kul olmayınca
Her Mekke’ye giden Hacı olur mu
Her abdal olanlar naci olur mu
Her çaput başlılar bacı olur mu
Erenler haliyle hal olmayınca
Cevahir yanmasa aşkın oduna
Sikke yazarlar mı Şah’ın adına
Seni hiç korlar mı talip evine
Zer gibi sararıp kal olmayınca
Mecnun olan gezer daim mestinde
Aşkın dolusunu tutar destinde
Seni taşirlar mı başlar üstünde
Mürşit nazar edip gel demeyince
Dertmend olmayınca gönül hak olmaz
Âsik olmayınca sine çak olmaz
Kul Himmet’im eydir vücut pak olmaz
Mürşit–i Kamilden el olmayınca

Bu nefeste geçen Şah, Şah İsmail’dir. Kul Himmet’in Şah İsmail Hatayi ve Pir Sultan’la özel ilişkilerini inceleyeceğimiz bölümde vereceğimiz örnekler dışında bir siyaset şiiridir bu. İlk gençlik döneminde, belki Şah İsmail’in Anadolu’ya ikinci gelişinden sonra, Şah’ın peşinden gitmeyi arzu eden Kızılbaş gençleri için yazmıştır. Burada Mürşit olarak sıfatlandırılan, Kızılbaş Safevi Devleti yönetimini elinde tutan Kızılbaş Yüksek kurulu “Ehl–i İhtisas” kurulu baş üyesi Halifet–ül Hülafa, yani Halifeler Halifesi’dir. Mürşit–i Kamil ise Şah İsmail’in kendisidir.
Bunun için önce Mürşit’ten gelen buyruklara uymayı öneriyor. Şah’a kul olmadan, yola âsik olmadan Mürşit–i Kamil’den el almak, insan olarak paklaşmak–durulanmak olası değildir.
Kul Himmet büyük olasıyla Şah İsmail’in Kızılbaş ordusuna katılmıştır. Ancak kendisinin de Safevi soyundan gelmesinin Şah’ın yanında özel bir ayrıcalığı olabilir. Onun tutsak olup kollarının bağlandığını ve Şah’a (Şah İsmail) kurtarılması için yalvardığını anlatan bir şiirini görelim:

Bugün tutsak oldum kollarım bağlı
Ayn–Cem’de oturan erenler mürvet
Erenler serveri Erdebil Oğlu
Ayn–i Cemde oturan erenler mürvet

Erenler ne desin kendi gelene
Eksikliğin kendi özünde bilene
Bizim gibi merd–i garip olana
Ayn–i Cemde oturan erenler mürvet

Yalnız kaldım yalvarayım ol Şah’a
Kendi kazancımla düştüm bir caha
Bizim için niyaz edin dergâha
Ayn–i Cemde oturan erenler mürvet

Yezidin yanında söylüyemedim
İnip aşk deryasın boyluyamadım
Arttı yaram merhem eyleyemedim
Ayn–i Cemde oturan erenler mürvet

Kul Himmet ya nice olur halimiz
Açılmadı kaldı gonca gülümüz
Küçük büyük mümin müslim varımız
Ayn–i Cemde oturan erenler mürvet

Görüldüğü gibi tutsak bulunduğu yerde bu şiiri yazmış ve “Erenler serveri Erdebil Oğlu”ndan yardım istemekte ve kurtarılmasını dilemektedir. Erdebil Oğlu doğrudan Şah İsmail’in sıfatlarındandır. Bize göre, Cahit Öztelli’nin ileri sürdüğü gibi “Şah Tahmasb (1524–1576) veya Şah Abbas (1588–1628)”2 değildir. Ozanın burada “Erenler serveri” olarak nitelediği Şah İsmail, “Ayn–i Cemde oturan erenler” ise, Kızılbaş Safevi devletinin, Kızılbaş Türkmen oymaklarının Dede–Beğlerinden oluşturduğu yüksek “Ehl–i İhtisas” kuruludur.3 1501–2’de Kızılbaş Safevi devleti kurulduğunda, Alevi­–Bektaşi Görgü Cemi kurumları doğrudan devlet yönetimine taşinmıştır. Kendilerinin aracılığıyla Şah’tan yardım isteyen Kul Himmet’in bu şiiri, adı geçen kurula ulaşmış olması olasılığı bile vardır. Kul Himmet’in gençlik yıllarında yaşadığı bu tutsaklıktan, herhalde çabuk kurtarılmıştır.
Kul Himmet, kendisine el verip yola götüren piri Pir Sultan Abdal’ın bir nefesine benzer olarak yazdığı bir düvazimamının sonunda, Şah Tahmasb’a (1524–1576) bağlılığını çekinmeden söylüyor. Bu şiirini büyük olasıyla kendisi ve çevresinin, İranlı bir yabancı (mevali) olarak suçlayanlara karşi yazmıştır. İranlı olmakla birlikte Şii değil Hüseyni (Hüseyin’e bağlı Alevi) olduklarını haykırmaktadır. Pir Sultan Abdal’ınkiyle çok az farklı sözcüklerle aynı içeriği taşimaktadır. Ancak Pir Sultan nakaratlarında doğrudan “Hüseyni’yim Alevi’yim ne dersin?” diye meydan okumaktadır. Sonunu, nerede olursa olsun bir Hüseyin sever Alevi olarak ikrar–imanına bağlı olduğu söylemiyle, şöyle bitiriyor:

Pir Sultan’ım çagirir Hint’te Yemen’de
Dolaştırsam seni Sahib zamanda
İradet getürdüm ikrar imanda
Hüseyni’yim Alevi’yim ne dersin

Kul Himmet ise şiirin sonunu Şah Tahmasb ile bağlıyor:

Kul Himmet’im mürid idim amana4
Özüm ulaştırdım Sahib zamana
İradet getürdüm Şah Tahmasb Han’a
Hüseyni’yiz Mevali’yiz ne dersin

Kul Himmet bu şiirini 1533 tarihinden önce yazmıştır. Çünkü bu tarihten sonra Kızılbaşların ve özellikle Osmanlı İmparatorluğu topraklarında yaşayan Alevi–Kızılbaş topluluklarının Şah Tahmasb’la bağları kesilmiş ve İran Şah’ından kesinlikle “mürüvvet” beklemez olmuşlardı.
1524 yılında Kızılbaş Türkmen hanları, eski yüksek kurulu yeniden oluşturarak, on yaşlarında tahta oturtup Mürşid–i Kamil postuna geçirdikleri Şah İsmail’in oğlu Şah Tahmasb’ın Şah vekilliğini, üçlü ve ikili yönetimler (Triumviri ve Duumviri) ile 1529–30’lara kadar birbirleriyle mücadeleler içinde sürdürdüler. Sonra bu görevi Şamlu Muhammed Han devraldı. İç çatismalara rağmen 1533 tarihine kadar kuruluş döneminde Kızılbaş Safevi yönetimi ikinci yükselişini yaşadı. Ancak Şah’ın çevresini kuşatmış, hiçbir zaman Kızılbaşlığı kabul etmemiş olan İran feodallarının geleneksel yönetici aristokrat aileleri daha fazla fırsat vermedi. Şah Tahmasb güçlenir güçlenmez, Şamlu Muhammed Han’ı öldürttü. Kızılbaş Türkmen oymaklarını birbirine düşürdü ve zorla yerlerini değiştirdi. Şah Vekilliği yerine bir İranlı’yı başvezir yapıp Kızılbaş Ehli İhtisas kurulunu dağıttı. Başkomutanlığı (Emir ul Umera) da ellerinden alıp Gürcülere verdi. 1501–2’de Tebriz’de kurulmuş olan Kızılbaş Safevi Devleti, 1533 yılından itibaren Kızılbaşlık özelligini resmen yitirmiş, İran unsurunun devleti, yani bugünün deyimiyle Ulusal İran devletine dönüşmüş. Yine aynı tarihten itibaren, Oniki İmamcı Şii şeriatı, devletin resmi dini olmuştu. Böylelikle İran’da Kızılbaş azınlığın kurduğu devlet ortadan kalkmıştır.
Bu süreçte Osmanlı’nın da büyük katkısı vardır: 1533 den 1555’e kadar Kanuni Süleyman’ın İran’a yaptığı üç sefer İran Safevi devletini ortadan kaldırmak için değil, Kızılbaşlığı ve Kızılbaşları yok etmek amacını taşiyordu. Bilindiği gibi 1530’lara kadar Anadolu’da onlarca bölgesel Kızılbaş başkaldırıları olmuştur. Ama siyasetleri Osmanlı başkenti İstanbul’a, padişahın tahtına yöneliktir. Kul Himmet de, Pir Sultan da bu siyasetin sözcüleri ve propagandacısıdırlar.
Örnegin Pir Sultan, İran yandaşi değil, tam tersine Kızılbaş Safevi yönetimini Kızılbaş çogunlugun bulunduğu Anadolu’ya ve Kalender Şah ayaklanması sırasındaki (1527–28) büyük mücadeleye çagirmaktadir. Kızılbaş halk yönetimini İstanbul’da görmek istemektedir:

Yeryüzünü kızıl taçlar bürüye
Münafık olanın bağrı eriye
Sahib–i Zamanın emri yürüye
Mehdi kim olduğu bilinmelidir

Pir Sultan’ım eydür ey Dede Dehman
Kendini çevir de andan gel heman
İstanbul şehrinde ol Sahib–Zaman
Tac ü devlet ile salınmalıdır

İran’daki Kızılbaş Türkmen oymakları, kökleriyle bağlı oldukları için, Kızılbaş hareketlerin hem destek hem de sığınak yerleriydi. Kısacası Cahit Öztelli’nin abartarak: “Aleviler Şah Tahmasp’ı çok severlerdi. Nefeslerde onun adı ile andıkları gibi ‘Güzel Şah, Ala gözlü Şah’ ve özellikle Alevi toplumu arasında ‘Dehmen–Dehmen Şah’ diye anılmakta idi” diye yazması, dönemin tarihini çok iyi incelememesinden kaynaklanıyor. Sözünü ettiğimiz 8–9 yıllık ilk döneminde Alevi–Kızılbaş ozanlarının şiirlerinde Şah Tahmasp’a bütün adların yakıştırılması da, Kızılbaş Yüksek Kurulunun siyasetinin uzantısıydı.
Kul Himmet Dede’nin tarih düşerek yazdığı iki nefesi, Şah Tahmasp dönemine rastladığı halde adını anmaz. Bunlardan ilki, İrfan Çoban’ın 5 Kul Himmet soyundan gelen Boncuk Şahin Dede’den derlediği ve hem düvazimam hem de Cemlerde gülbenk (dua) olarak okunan 38 kıta’lık uzun nefesidir. Kul Himmet, hece sayısını ve uyakları göz önünde almadan, Görgü Ceminde içinden geldiği gibi (Şatiyye) gülbenk çekerken yarattığı bu nefeste peygamberler, melekler, Oniki İmamlar, Hacı Bektaş Veli, Kızıl Deli Sultan, Balım Sultan, çok sayıda erler–evliyaların ozanların adına zikrederek, bütün yersel–göksel varlıkların hepsinin “hürmeti hakkı için Ali”den yardım dilemektedir. Bu uzun nefes ağızdan ağıza, sözlü olarak gelmiş olduğundan bazı evliya isimleri sonradan şiire girmiş. Kul Himmet onuncu dörtlükte Şah İsmail’i bir veli olarak anmaktadır:
Dillerine ben mailim
Her ne der isen kailim
Kolu şanlı Şah İsmail’in
Hürmeti hakkı için ya Ali medet
Şiirin sonlarına doğru (36. dörtlükte) Kul Himmet tarih düşmüştür:
Otuz dokuzda buldum kararım
Bir dert ehli hoş yar ararım
Sinop’ta yatan hazreti Bilal’ın
Hürmeti hakkı için ya Ali medet
Kul Himmet Hicri 939’da (1533–4) bu nefesi söylerken, olasıyla kırk yaşlarındadır. Tam kararını bulmuş, olgunlaşmıştır ve derdine ortak olacak, kendisini anlayacak bir dost aramaktadır. Bunun için Sinop’taki bir evliyanın hürmetine Ali’den yardım beklemektedir. Başindan çok maceralar geçmiş ve gittiği yerde güzel sözler etmiştir.
Ona Horasan’dan ve Erdebil’den erler gelmektedir. Bu ifade, Kul Himmet’in Erdebil ile ilişkisiyle birlikte, bu yıllarda Şah Tahmasp ile çatisan Horasan eyaletini elinde tutan Kızılbaş oymak beyleriyle haberleştiğini de gösteriyor. Artık yazdığı kağıtlarda (varaklar) dilekler dilemektedir: